କବି ମାର୍କଣ୍ଡ ଦାସ ଓ ତଦୀୟ ରଚନାସମଷ୍ଟି
---------------------------------------------------
….. © ଅମୃତେଶ ଖଟୁଆ (୧୮.୦୪.୨୦୨୧)
ଓଡିଆ ଭାଷାର ଉଦ୍ଭବକାଳୀନ ରଚନା ମାନ ଅଧିକାଂଶ ଲୋକ ସାହିତ୍ଯ ପରିସରଭୁକ୍ତ ବୋଲି ହିଁ ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଅଛି। ଓଡିଆ ଭାଷାର ମୌଳିକ ରୂପ ଓ ସାରୂପ୍ୟ ଗ୍ରହଣ ବେଳକୁ ଯେତେବେଳେ ସାରଳା ଦାସଙ୍କ ଆବିର୍ଭାବ ଘଟିନଥିବାର ଜଣାଯାଏ , ସେତେବେଳେ ଚଉତିଶା, ଚଉପଦୀ, କୋଇଲି, ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶାକ୍ଷରୀ ପଦ୍ୟ ଓ ଦାଣ୍ଡୀବୃତ୍ତ ପରି ଓଡିଆ ଭାଷାରେ କବିତା ଲିଖନର ମୂଳପତ୍ତନ ହୁଅନ୍ତି । ସେହିପରି ସଂସ୍କୃତ ଭାଷାରେ ଦୂତ କାବ୍ୟ ପରି ଓଡିଆ ଭାଷାରେ କୋଇଲି- ଚଉତିଶା ନିତାନ୍ତ ପ୍ରାଚୀନ ସୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଜନପ୍ରିୟ ଅଟନ୍ତି । କୋଇଲିକୁ ଦୂତ ପରି ଏଠାରେ ଅନୁପ୍ରେରିତ କରି ଜନମାନସର ଭାବାଦିର ଅଭିନବ ବର୍ଣ୍ଣନା ଏହା ଦ୍ଵାରା ସମ୍ଭୂତ ।
ଅନୁକ୍ରମମୂଳକ ବର୍ଣ୍ଣାଦ୍ୟ ସୃଷ୍ଟି, ବର୍ଣ୍ଣନାର ତଦନୁରୂପ କ୍ରମିକ-ବିନ୍ୟାସ ମାଧ୍ୟମରେ ସମ୍ଵୋଧନ-ସୂଚୀ ସଂଗୀତ ଯେଉଁ ଲୟ ଓ ଭାବୋଦ୍ଦୀପନା ସୃଷ୍ଟି କରୁଛି, ସେଥିରେ ଥିବା ପୁଣି ସହଜ-ସ୍ମରଣୀୟତା ଏବଂ ଅନାବିଳ ପ୍ରେମଧର୍ମିତା ଖୁବ୍ ପ୍ରାଣବନ୍ତ । ଆଧୁନିକ ଓଡିଆ ଭାଷାରେ ଏଯାବତ ଯାହାକୁ ସର୍ବାଦ୍ୟ କବିତା ସ୍ଵରୂପ ବା ସେହି ଗୀତିଧର୍ମୀ କୋଇଲି ବୋଲି ମାନ୍ୟତା ଦିଆଯାଏ, ସେଥିରେ ଆମେ କୋଇଲି ତଥା ଚଉତିଶାର ଯୁଗ୍ମ-ପ୍ରକରଣ ଦେଖି ପାରିବା । ଏହା ହେଉଛି ଓଡିଆ ମାଟିର ପ୍ରାଚୀନତମ କୋଇଲି କବି ମାର୍କଣ୍ଡ ଦାସଙ୍କ ରଚିତ ''କେଶବ କୋଇଲି'' । ଏହା ସମଗ୍ର ଉତ୍କଳୀୟ ଅବଧାନରେ ଏତେ ଜନପ୍ରିୟ ରଚନା ଯେ ପୂର୍ବେ ବିଦ୍ୟାଳୟରେ ଅକ୍ଷର ଶିକ୍ଷା ଅନ୍ତେ ଏ କବିତା ମୁଖସ୍ଥ କରାଯାଉ ଥିଲା ।
କେଶବ କୋଇଲିର ସ୍ରଷ୍ଟା ମାର୍କଣ୍ଡ ଦାସଙ୍କ କାଳକ୍ରମ ବିବଦମାନ । ପଣ୍ଡିତ ବିନାୟକ ମିଶ୍ର ନିଜ ଗ୍ରନ୍ଥ 'ଓଡିଆ ସାହିତ୍ୟର ଇତିହାସ' ରେ ଯେଉଁ ଉଲ୍ଲେଖ ଦେଇଛନ୍ତି ତାହାକୁ ସମାଲୋଚନା କରିଛନ୍ତି ବିଶିଷ୍ଟ ସାହିତ୍ୟିକ ଡ. କରୁଣାକର କର । ଉକ୍ତ ପୁସ୍ତକର ୧୧୯ ପୃଷ୍ଠାର ଚତୁର୍ଥ ଧାଡିରେ ପଣ୍ଡିତ ଲେଖିଲେ ଯେ ଚତୁର୍ଦ୍ଦଶ ଶତାବ୍ଦୀର ପୁରୀ ବୀରପ୍ରତାପପୁର ନିବାସୀ ମାର୍କଣ୍ଡ ଦାସ ଯିଏ 'ପ୍ରାକୃତ ପ୍ରକାଶ' ନାମକ ପୁସ୍ତକର ରଚୟିତା । ପୁନଶ୍ଚ 'ଓଡିଆ ଭାଷାର ଇତିହାସ' ପୁସ୍ତକରେ ସେହି ମାର୍କଣ୍ଡ ଦାସ ୧୬ଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଥିବାରୁ ଡ. କରୁଣାକର କର ପଣ୍ଡିତ ବିନାୟକ ମିଶ୍ରଙ୍କ କାଳାନୁକ୍ରମକୁ ଗବେଷଣାଗତ ପ୍ରମାଦ ଓ ତ୍ରୁଟି ବୋଲି ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ସେହିପରି ଭାବେ ଭାଷାଗତ ଶୈଳୀରୁ ମଧ୍ୟ ଯେଉଁ ଜାତିଗତ ନିରୂପଣ ହୁଏ, ତାହାକୁ ମଧ୍ୟ ବିରୋଧ କରାଯାଇଛି ।
ମାତ୍ର ବିଶିଷ୍ଟ ସାହିତ୍ୟିକ ସୁରେନ୍ଦ୍ର କୁମାର ମହାରଣା, ପଣ୍ଡିତ ସୂର୍ଯ୍ୟନାରାୟଣ ଦାଶ ଏବଂ ବଂଶୀଧର ମହାନ୍ତି କବିଙ୍କ ସମୟକୁ ୧୫ ଶ ଶତାବ୍ଦୀ ବୋଲି ବିବେଚିତ କରିଛନ୍ତି । ପଣ୍ଡିତ ସୂର୍ଯ୍ୟନାରାୟଣ ଦାଶ ଏହାକୁ ପଞ୍ଚସଖାଙ୍କ ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରି ଜଣାଇଛନ୍ତି ଯେ ପଞ୍ଚସଖାଙ୍କ ପୂର୍ବରୁ କବି ମାନେ ନିଗୂଢତତ୍ତ୍ଵ ସବୁକୁ ଲୋକଙ୍କ ରୂପକ ଛଳରେ ପ୍ରକାଶ କରିବାର ସୁଖଲବ୍ଧ ହୋଇ ସାଧାରଣ ଜନମାନସରେ ଜ୍ଞାନଚର୍ଚ୍ଚାକୁ ପୂର୍ଣ୍ଣମାତ୍ରାରେ ମାନ୍ୟତା ଦେବା ପାଇଁ ଚେଷ୍ଟିତ ହେଇ ସାରିଥିଲେ । ସୁରେନ୍ଦ୍ର କୁମାର ମହାରଣା କୁହନ୍ତି ଯେ କବି ଷୋଡ଼ଶ ଶତାବ୍ଦୀର କବି ହେଲେ ହେଁ ତାଙ୍କ କୌଳିକ ସଂଜ୍ଞା, ପରିବାର ପ୍ରଭୃତିର ସମ୍ୟକ୍ ସୂଚନା ଏଯାବତ ଅସ୍ପଷ୍ଟ ।
ମାତ୍ର ଭାଷା, ଭାବ ଓ ପ୍ରକାଶଭଙ୍ଗୀ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହା ଅତୀବ ଜନପ୍ରିୟ, ଯାହାର ଶ୍ଳାଘ୍ଯ ବର୍ଣ୍ଣନା ଦେଇଛନ୍ତି ଡ. ମାୟାଧର ମାନସିଂହ । ତାଙ୍କ ଅଭିମତରେ ଏତେ କ୍ଷୁଦ୍ର ଦାନ ଥିବା ସତ୍ତ୍ଵେ ଓଡିଆ ସାହିତ୍ୟରେ ଏତାଦୃଶ ପ୍ରଶଂସ୍ୟ ଜନପ୍ରିୟତା ପାଇବାରେ କବି ମାର୍କଣ୍ଡ ଦାସଙ୍କ ବିସ୍ମୟକର କୃତିତ୍ୱ ଅନସ୍ଵୀକାର୍ଯ୍ୟ । ମାୟାଧର ମାନସିଂହ ଶେଷକୁ ଲେଖିଲେ , "କିନ୍ତୁ ଦାସଙ୍କ ଜନପ୍ରିୟତା ଆଦୌ ତାତ୍ପର୍ଯ୍ୟଶୂନ୍ୟ ବା ଅଭାଜନ ନୁହେଁ । ସେ ଯାହା ଛାଡି ଯାଇଛନ୍ତି , କ୍ଷୁଦ୍ର ହେଲେ ହେଁ ତାହା ବ୍ରହ୍ମ-ଜାତି ହୀରକ ଛଡା ଆଉ କିଛି ନୁହେଁ । " ଆଉ କୋଇଲି ରଚନାମାନଙ୍କର ଅନ୍ୟତମ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଉଛି ଯେ ଏହା ବୁଦ୍ଧିବାଦୀ ସାମନ୍ତପଣର ଶାସ୍ତ୍ରୀୟତାକୁ ପରିହାର କରି ଲୋକ-ପ୍ରାଣାଭିମୁଖୀ ହୋଇଛନ୍ତି ।
ମଥୁରା ନରପତି କଂସ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ନିଜର ବଧର କାରଣ ବୋଲି ଜାଣିସାରିଛି। ବହୁସଂଖ୍ୟକ ଅସୁରମାନଙ୍କୁ ପ୍ରେରଣ କରି ସୁଦ୍ଧା ବିଫଳ-ମନୋରଥ କଂସ ଏଥର ଅକ୍ରୁରଙ୍କୁ କହି କୃଷ୍ଣ ଓ ବଳରାମଙ୍କୁ କଂସ-କଟକରେ ଧନୁ ଯାତ୍ରା ଛଳରେ ନିଃଶେଷ କରିବାର ଉଦ୍ୟମ ରଚନା କରେ । କାରଣ, ଶୂନ୍ୟବାଣୀ ଥିଲା ଯେ ଗୋପପୁରକୁ କଂସ ପ୍ରବେଶ କରିପାରିବ ନାହିଁ । ହେଲେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ ଗୋପ ଛାଡି ଯିବାର ଦୁଃଖ ବାତ୍ସଲ୍ୟମୟୀ ଯଶୋଦା ଓ ଆପ୍ରାଣପ୍ରିୟ ଗୋପ ବାସୀଙ୍କୁ ଅଦୃଷ୍ଟ ନଥିଲା । କୃଷ୍ଣ କଣ୍ଟ ଦେଇ ଚାଲିଗଲେ ଆଉ କଂସପୁରରେ କଂସବଧ ପରେ କୃଷ୍ଣ କିନ୍ତୁ ଫେରି ନାହାନ୍ତି । ତାଙ୍କ ଅବର୍ତ୍ତମାନରେ ଭଗ୍ନହୃଦୟା ଯଶୋଦା ସ୍ମର-ହୃଦୟରେ ମର୍ମଭେଦୀ ଆକୁଳତାରେ କୃଷ୍ଣଙ୍କ ପ୍ରତି ନିଜର ବିଳାପ ପ୍ରକାଶ କରିଛନ୍ତି :
"କୋଇଲି (ଲୋ) କେଶବ ଯେ ମଥୁରାକୁ ଗଲା ।
କାହା ବୋଲେ ଗଲା ପୁତ୍ର ବାହୁଡ଼ି ନଇଲା ଲୋ, କୋଇଲି ।
କୋଇଲି (ଲୋ), ଖଣ୍ଡ କ୍ଷୀର ଦେବି ମୁଁ କାହାକୁ,
ଖାଇବାର ପୁତ୍ର ଗଲା ମଥୁରାପୁରକୁ ଲୋ, କୋଇଲି ।
କୋଇଲି (ଲୋ), ଗଲା ପୁତ୍ର ବାହୁଡି ନଇଲା,
ଗହନ ତ ବୃନ୍ଦାବନ ଶୋଭା ନ ପାଇଲା ଲୋ, କୋଇଲି ।"
'କ' ଠାରୁ 'କ୍ଷ' ଚଉତିରିଶ ଗୋଟି ବ୍ୟଞ୍ଜନ ବର୍ଣ୍ଣର କ୍ରମରେ ଲିଖିତ ଏ କୋଇଲି-ଚଉତିଶାରେ କେବଳ 'ଙ', 'ଞ', 'ଣ' ବର୍ଣ୍ଣରେ ଶବ୍ଦ ଅନୁପସ୍ଥିତ ହେତୁ ଏହା ବ୍ୟତୀତ 'ନ' ର ଉଲ୍ଲେଖ ଘଟିଛି । ଏଥିରେ ସବୁଠାରୁ ଆକର୍ଷଣୀୟ ଓ ହୃଦୟଭେଦୀ ହେଉଛି 'ଲୋ କୋଇଲି' ର ଆଦ୍ୟ ଓ ଅନ୍ତରେ ସମ୍ଵୋଧନ । ଏହା ସମ୍ପର୍କରେ ବିଶଦ ଆଲୋଚନା ହୋଇଥିବା ପରିଲକ୍ଷିତ ହୋଇଛି । ବିଶିଷ୍ଟ ସଂଗ୍ରାହକ ବିଜୟ ଚନ୍ଦ୍ର ମଜୁମଦାର ଏହାକୁ ସଂକଳିତ କରିବା ସମୟରେ ଏହାର 'ଲୋ' ସମ୍ଵୋଧନକୁ ଏହି କୋଇଲିର ଅନ୍ୟତମ ଆତ୍ମିକ ବୋଲି କହିଛନ୍ତି । କଥିତବ୍ୟ ଯେ ଏହି ଆଙ୍ଗିକ ଓ ଆତ୍ମିକ ଧାରା ଏତେ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ଥିଲା ଯେ ଆଶ୍ରୋତାବକ୍ତାଙ୍କର ପ୍ରାଣରେ ନୂଆ ଉଦବେଳନ ସୃଷ୍ଟି କରିଥିଲା । ଅଷ୍ଟାଦଶ ଶତାବ୍ଦୀର ଶେଷ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଏହି ପ୍ରକରଣ ଅବ୍ୟାହତ ରହିଥିବାର ସାହିତ୍ୟ ଗବେଷକ କୁହନ୍ତି ।
ପଣ୍ଡିତ ନୀଳକଣ୍ଠ ଦାସ କିନ୍ତୁ କୁହନ୍ତି ଯେ ସାଙ୍ଗଦେବଙ୍କ 'ସଙ୍ଗୀତ ରତ୍ନାକର' ର ଚତୁର୍ଥ ଅଧ୍ୟାୟରେ 'ଓବୀ' ଓ 'ଲୋଲି' ନାମକ ଦୁଇଟି ଭାଷା ସନ୍ନିବେଶିତ । ଏବଂ ସବୁଠାରୁ ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ ବିଷୟ ହେଉଛି ଏହା ମଧ୍ୟ ଚଉତିଶା ଶୈଳୀରେ ଲୋକେ ବୋଲୁଥିଲେ । ଏହା କୌଣସି ଅର୍ଥଗତ ପଦ ହୋଇନଥିଲେ ମଧ୍ୟ ଏହା ତିନି ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ । ଅନ୍ତ୍ୟାନୁପ୍ରାସଯୁକ୍ତ ହୋଇ ପ୍ରାକୃତ-ପଦାବଳୀ-ମଣ୍ଡଣିରେ 'ଲୋଳୀ' ଶବ୍ଦ ଛତ୍ରସ୍ଵରୂପ ସ୍ଵର-ସମ୍ବୋଧନ-ସୂଚୀ । ହେଲେ ଏହାକୁ ଖଣ୍ଡନ କରନ୍ତି ଜାନକୀବଲ୍ଲଭ ମହାନ୍ତି (ଭରଦ୍ଵାଜ) । ତାଙ୍କ ମତରେ ଏହି 'ଓବୀ' ଓ 'ଲୋଲି' ର କୌଣସି ଅର୍ଥ ହିଁ ନାହିଁ । ସମ୍ଭବତଃ ଏହା ନିରର୍ଥକ ଏବଂ ଓଡିଆରେ ହେ', ଯେ' ଭଳି ଏହା ପ୍ରାକୃତ ଗୀତର ପଦମାନଙ୍କରେ ବ୍ୟବହୃତ ହେଉଥିଲା । ଏବଂ 'ଲୋଲୀ' ଓ 'ଓବୀ' ପରି ସବୁ କୋଇଲି ତିନିଖଣ୍ଡ ବିଭକ୍ତ ନୁହଁନ୍ତି । ଏଣୁ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ରୂପେ ଏହା କୌଣସି ସାଙ୍ଗୀତିକ ଗାନରୀତିରୁ ଉଦ୍ଭୂତ ନୁହେଁ।
'ଲୋ କୋଇଲି' ସମ୍ଵୋଧନରେ ଓଡିଆ ଭାଷାର ମୌଳିକତା ବେଶ୍ ସ୍ପଷ୍ଟ ବୋଲି ଜାନକୀବଲ୍ଲଭ ମହାନ୍ତି କହିଛନ୍ତି । କୋଇଲି ଏକ ସନ୍ଦେଶାତ୍ମକ ଗୀତି ହୋଇଥିଲେ ମଧ୍ୟ କୋଇଲିକୁ ଦୂତ ପର୍ଯ୍ୟାୟଭୁକ୍ତ କରାଯାଇ ନାହିଁ । ଯାହା ପରବର୍ତ୍ତୀ ପରୀକ୍ଷଣ-ନିରୀକ୍ଷଣରୁ ଫଳଶ୍ରୁତି-ଅବହିତ । କାରଣ ଏଠାରେ କୋଇଲି ଏକ ସନ୍ଦେଶବାହୀ ହେବା ଅପେକ୍ଷା ଏକ ନିଃସଙ୍ଗ ଭାବାବେଶର ଜଣେ ଭାବ-ସମ୍ଵେଦୀ ସମବ୍ୟଥୀ ହୃଦୟବତ୍ତା ଥିବା ଶ୍ରୋତା । କୋଇଲିର ଭାଷା ଏପରି ଭାବରେ ସହଜ-ସ୍ମରଣୀୟ ଯେ ଏହାର ଭାଷା, ରୂପ, ଭାବ ଓ ଶବ୍ଦର ଭବ୍ୟ ସଂଯୋଗୀକରଣ ଦ୍ଵାରା ଏହା ନିରକ୍ଷର ଲୋକର ମାନସପଟରେ କିୟତ୍ ସମୟରେ ହିଁ ଗ୍ରନ୍ଥିତ ହୋଇଯାଏ । ସେଥିପାଇଁ କାବ୍ୟ କବିତା ଅପେକ୍ଷା ଗ୍ରାମ୍ୟ ରୀତିର ସମରସତା ପାଇଁ ସର୍ବଜନାଦୃତ । ଆଉ ମାର୍କଣ୍ଡ ଦାସଙ୍କ ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟ ଏହି ପରିସରଭୁକ୍ତ ହେବାକୁ ଲାଗିଲେ ।
ରସ ଓ ଚେତନା ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହା ଭାବଗର୍ଭକ ଓ ଗଭୀର ମାତ୍ସଲ୍ୟ ଓ ବିଦାୟଜନିତ କାରୁଣ୍ୟର ମେଳାପରେ ସୃଷ୍ଟ । 'କେଶବ କୋଇଲି' ରେ ବିଳାପ ଭିତରେ କୃଷ୍ଣଙ୍କ ଜନ୍ମ ବିବରଣୀ , ଯଶୋଦାଙ୍କର ଲାଳନ ପାଳନ, ଗୋପୀମାନଙ୍କର ଅନୁରାଗ , କଂସର ବିଫଳ ପ୍ରୟାସ, ଇନ୍ଦ୍ରର ସପ୍ତଦିନ ବ୍ୟାପୀ ଘୋର ବର୍ଷା କରାଇବାରୁ କାଣି ଅଙ୍ଗୁଳିରେ ଗୋବର୍ଦ୍ଧନକୁ ଠିଆ କରେଇବା ଭିତରେ ପ୍ରାଣବନ୍ତ ଲାଗେ ଯଶୋଦାଙ୍କର ମମତ୍ଵ । କୋଇଲିଟି ଯେପରି ବୋଲିବା କ୍ଷଣି ଆଖିରୁ ସ୍ଵତଃ ଲୋତକ ଧାର ବହି ଆସିବାର ସମ୍ଭାବନା ଏଡାଇ ହବନି । ନିଜ ପ୍ରାଣର ଶିଶୁକୁ ବଡ଼ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଖୁଏଇବା, ପିଏଇବା, ଉଠିବା, ଅଝଟ ହେବା, ସରଲହୁଣୀ ଲୁଚେଇ ଖାଇବା ଭଳି ସେଇ ଶିଶୁ ଭଳି ଗୋଟିଏ ନିଷ୍କପଟ ପ୍ରାଣ ପ୍ରତି ମମତ୍ଵର ଗଭୀର ଆବେଗ ପୁଣି ଫୁଟି ଉଠେ :
"କୋଇଲି (ଲୋ), ଟହଟହ ହସୁଥାନ୍ତି କୋଳେ,
ଟଳଟଳ ହେଉଥାନ୍ତି ଝୁଲିବାର ବେଳେ ଲୋ, କୋଇଲି ।
କୋଇଲି (ଲୋ), ଠଣ ଯେ ସୁନ୍ଦର ବେନି ପୋଏ,
ଠକି ଭଣ୍ଡି ଗଲେ କୃଷ୍ଣ ନଇଲେ ବେଡାଏ ଲୋ, କୋଇଲି ।
କୋଇଲି (ଲୋ), ତନୁରେ ତା' ଲେପଇ କୁଙ୍କୁମ,
ତନୟ ଖେଳାଉଥାନ୍ତି ଭାଇ ବଳରାମ ଲୋ, କୋଇଲି ॥
କୋଇଲି (ଲୋ), ଥନ ଭାଙ୍ଗି କ୍ଷୀରପାନ ଦେଲି,
ଥଅର କାଳକୁ ପୁତ୍ର ଦେଖି ନ ପାରିଲି ଲୋ, କୋଇଲି ॥
କୋଇଲି (ଲୋ), ଦଉଡିରେ ବାନ୍ଧିଲି ପୁତ୍ରକୁ,
ଦାମୋଦର ରାଗେ ଗଲେ ମଥୁରାପୁରକୁ ଲୋ, କୋଇଲି ॥
ବୃଦ୍ଧାବସ୍ଥା ଯେ ଉପନୀତ ହେଲାଣି ଆଉ ଆଶା ଅଫଳପେପ୍ସୁ ହେବାର ଜାଣି ଏକାନ୍ତ ନୟନ-ପିତୁଳି ତା କେଶବଙ୍କୁ ନେଇ ବଡ଼ ଅଥୟ ହେଉଛନ୍ତି । ବାତ୍ସଲ୍ୟ ବିଳାପ ମଧ୍ୟରେ ମନେ ମନେ ଭାଳି ହେଉଛନ୍ତି ଯଶୋଦା ଯେଉଁ କେଶବଙ୍କୁ ମୁଁ ନିଜେ ଚତୁଃସମ ବୋଳି ସଜେଇ ଦେଉଥିଲି ଆଉ ସରଲହୁଣୀ ଦେଇ ଦେଉଥିଲି, ସେଇ ଦାମୋଦର କଣ ଦୌଡିରେ ଆବଦ୍ଧ କରିବାରୁ ମୋ ଉପରେ ବିରାଗ ରଖି ଆଉ ଫେରିଲେ ନାହିଁ ? ଆଉ ସବୁଠାରୁ ବିଶେଷ ଭାବରେ ଅତି ଅଳ୍ପ ସଂଖ୍ୟକ ପଦାବଳୀ ବିଶିଷ୍ଟ ଏ କୋଇଲିରେ ଓଡିଶାର ସାମାଜିକ ଚିତ୍ର ଯେଉଁ ପରି ପରିସ୍ଫୁଟ ଓ ପରିଚିତି ପାଇଅଛି, ସେଥିରୁ ଏହି ଜନପ୍ରିୟତାର ଅନ୍ୟତମ ଦିଗଟି କ୍ରମେ ଉଜ୍ଜ୍ଵଳ ହୋଇ ଉଠି ସ୍ଵତଃ ପ୍ରତିଭାତ ହେଉଛି ।
ଏହା ଗାୟନ ବେଳେ ୧୪ ଅକ୍ଷରରେ ବୋଲା ଯାଇ ଅଷ୍ଟମ ଓ ଶେଷାକ୍ଷରରେ ଯତି ପଡୁଥିବାରୁ 'ମଙ୍ଗଳ' ବୋଲି ବିବେଚିତ କରାଯାଉଛି। ଶୋକାତୁରା ଜନନୀ ମୁଖରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣଙ୍କ ଜୀବନୀକୁ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ଭାବେ ଏଡେ ମନୋହର ପ୍ରସଙ୍ଗରେ ଅବତାରିତ କରିବା ନିହାତି ରୂପେ ଲକ୍ଷ୍ୟଣୀୟ କୃତି। ଏପରିକି କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଅବତାରୀ ବୋଲି ମଧ୍ୟ ଜାଣି ଯଶୋଦା ୪ର୍ଥ, ୧୦ମ, ୧୮ଶ, ୨୦ଶ, ୨୧ଶ, ୨୩ଶ ପ୍ରଭୃତି ପଦମାନଙ୍କରେ କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ ଭଗବାନଙ୍କ ସ୍ଵରୂପରେ ଦେଖି ଥିବାର ନିଜେ ମଧ୍ୟ ବୋଲିଛନ୍ତି, ମାତ୍ର ମାତୃତ୍ଵର ଏ ନିର୍ବିକଳ୍ପ ସ୍ନେହଢଳା ପ୍ରାଣ ତାଙ୍କୁ ପୁତ୍ର ରୂପେ ଏ ଲୌକିକ ସଂସାରରେ ବେଶ୍ ଆପଣାର ହିଁ ମଣିଛି :
"କୋଇଲି (ଲୋ), ଘର ମୋର ନ ମଣନ୍ତି ନନ୍ଦ,
ଘଟଣ ନ ଦିଶେ ପୁର ନ ଥିଲେ ଗୋବିନ୍ଦ ଲୋ, କୋଇଲି ।"
"କୋଇଲି (ଲୋ), ପବିତ୍ର ପୁରୁଷ ମୋ ମାଧୋଇ,
ପବିତ୍ର ମୁଁ ହେଉଥିଲି କୃଷ୍ଣମୁଖ ଚାହିଁ ଲୋ, କୋଇଲି ।"
"କୋଇଲି (ଲୋ), ଫଳିବାକୁ ନାହିଁ ମୋର ଆଶ,
ଫଳିବାର ଫଳ ଗଲା ବାସୁଦେବ ପାଶ ଲୋ, କୋଇଲି ।"
"କୋଇଲି (ଲୋ), ବହୁତ ସହିଲି ତାଙ୍କ ଅଳି,
ବଡାଇ ଶରଧା ଭାଙ୍ଗିଗଲେ ବନମାଳୀ ଲୋ, କୋଇଲି ।"
ଖଣ୍ଡକ୍ଷୀର ଖୁଏଇବା, ଆଚାର ବ୍ୟବହାର, ସୁଖଦୁଃଖ ମେଳାପ, ନୟନରେ କଜ୍ଜ୍ଵଳ ଦେବା, କଟୀରେ ମେଖଳା ପିନ୍ଧାଇବା, ଦେହରେ କୁଙ୍କୁମାଦି ଚତୁଃସମ ଲେପିବା ଭଳି ଓଡିଆ ଘରର ଚିତ୍ର ଓ ଚରିତ୍ର ସମବେତ ରାତିରେ ପୁଅ ଚାନ୍ଦ ମାଗିବା ଆଉ ମା' ବାପ "ଆ ଜହ୍ନମାମୁଁ ସରଗ ଶଶୀ" ବୋଲି ଯେଉଁ ଡାକ ଦିଅନ୍ତି ତାହାକୁ ମଧ୍ୟ "ଆ ଆ ଚାନ୍ଦମାମୁଁ" ର ଚିତ୍ରରେ କେଡେ ମନୋଜ୍ଞ ଭାବରେ କବି ଦର୍ଶାଇଛନ୍ତି, ତାହା ନିହାତି ହୃଦ୍ୟ ଓ ପ୍ରାଣର ନିକଟତମ । ମାତା ଆଖିରେ କଜ୍ଜ୍ଵଳ ଗାର ଦେଇ ନାସାମଣି ପିନ୍ଧାଇଦେବା ସହ ସାନ ଭାଇ ସହ ବଡ଼ ଭାଇ ବଳରାମର କ୍ରୀଡା କୌତୁକର ବର୍ଣ୍ଣନା ତଦନୁରୂପ ଫୁଟି ଉଠେ । ଶିଶୁଟିରୁ ନେଇ ବଡ଼ ହେବା ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ ଲାଳନ ପାଳନର ଏ ଚିତ୍ରକଳ୍ପ ମଧ୍ୟ ଆଜି ବି ଲୋକମୁଖରେ ସ୍ମରଚିତ୍ତ ଚୋରା କୃଷ୍ଣଙ୍କ ଲୀଳାବତାରକୁ ଲୋକଙ୍କ ହୃଦୟଗ୍ରାହୀ କରିଛି।
ସେହିପରି ଭାବେ ଶବ୍ଦାବଳୀର ରୂପ ଓ ରସରେ ଓଡିଆ ଭାଷାର ନିଚ୍ଛକ ପ୍ରାଚୀନତା ଓ ଗ୍ରାମ୍ୟ ରୀତି ପ୍ରଭୃତି ଦର୍ଶାଇ ଯାଇ ହୁଏ । 'ନଇଲା', 'ବୋଲେ', 'ଖାଇବାର ପୁଅ', 'ଘଟଣ', 'ଛାଟେକ', 'ବେଢାଏ', 'ଛନ୍ଦଣି', 'ବାନ୍ଧଣି', 'ହାଇ', 'ବାଇ' ପ୍ରଭୃତି ମୁଖାନୁସୃତ ଭାଷାବଳୀ ପାଇଁ ଏହା ଆଦୃତି ପାଇଛି । 'ଝ' ପଦରେ ଥିବା 'ଝଗଡା' ଶବ୍ଦର ଉଲ୍ଲେଖ ମଧ୍ୟ ଦର୍ଶାଏ ଯେ ବୈଦେଶିକ ଶବ୍ଦର ପ୍ରଚଳନ କିୟଦଂଶ ଆରମ୍ଭ ହୋଇ ସାରିଥିଲା । ସେହିପରି ଅବର୍ଗ୍ୟ 'ବ' ଓ ବର୍ଗ୍ୟ 'ବ' ର ସମୁଚିତ ପ୍ରୟୋଗ ମାଧ୍ୟମରେ କବିଙ୍କର ବ୍ୟାକରଣ ଜ୍ଞାନ ଓ ଅବବୋଧର ସୂଚନା ମିଳେ । କାରଣ ସେ 'ବହୁତ ସହିଲି ତାଙ୍କ ଅଳି… " ତଥା "ବୃନ୍ଦାବନ ନ ଶୋଭଇ ମୋର … " ମାଧ୍ୟମରେ ଉଭୟ ବର୍ଣ୍ଣମାନଙ୍କ ଉଚ୍ଚାରଣରେ ସ୍ଵାତନ୍ତ୍ର୍ୟ ରକ୍ଷା କରିଛନ୍ତି ।
'କେଶବ କୋଇଲି' ରେ ଥିବା ଜୀବ-ତତ୍ତ୍ଵ ଏବଂ ଆଧ୍ୟାତ୍ମିକ ତତ୍ତ୍ଵମାନଙ୍କୁ ନେଇ ଯେଉଁ ଆବୃତ ଚେତନାଟି ଥିଲା, ତାହା ପରବର୍ତ୍ତୀ ସମୟରେ ଭାଗବତକାର ଅତିବଡୀ ଜଗନ୍ନାଥ ଦାସଙ୍କ 'ଅର୍ଥ କୋଇଲି' ରେ ଜୀବନ୍ୟାସ ପାଇଲା । ଦୁଇ ଶତାଧିକ ପଂକ୍ତିରେ ଅତିବଡୀ ଏହାକୁ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ଓ ଅର୍ଜୁନ ସମ୍ଵାଦ ମାଧ୍ୟମରେ ପରିବେଷଣ କରିଛନ୍ତି । ଅର୍ଜୁନ ଯେତେ ବେଳେ ପଚାରିଲେ - "କେଶବ କୋଇଲି, କାହାକୁ ଯେ କହି" , ଏହାର ଉତ୍ତରରେ ଶ୍ରୀକୃଷ୍ଣ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଲେ , "କୋଇଲି ହେଲା ଜୀବ । ଏହି ପୁଣି ପରମାତ୍ମା ସ୍ଵରୂପ , ଯାହା ଆପେ ଆସିଥିଲା ଆଉ ଆପେ ଚଳିଗଲା । ଆଉ ବାହୁଡି ନ ଆସିବାରୁ ମଥୁରା ସ୍ଵରୂପ ପିଣ୍ଡ ପଡିରହିଲା। " ଜୀବ, ପରମ, ପରମାତ୍ମା, ପିଣ୍ଡରେ ଜୀବନ ଲୀଳା,ପରମାତ୍ମା ଆଉ ଜୀବାତ୍ମା ଭେଦ ଓ ବିଚ୍ଛେଦରେ ବିରହ ପ୍ରଭୃତି ଦର୍ଶନଶାସ୍ତ୍ର-ସମ୍ମତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ଏହି କ୍ଷୁଦ୍ର କଳେବର ବିଶିଷ୍ଟ କବିତାର ଟୀକାରେ ପ୍ରଦତ୍ତ ।
ହେଲେ ଅଧ୍ୟାତ୍ମ ଚେତନାର କ୍ଳିଷ୍ଟତା ଓ କୋଇଲି ରଚନା ପରି ସାବଲୀଳତା ଅନ୍ତର୍ହିତ ହେବାରୁ ଏଥି ମଧ୍ୟରେ ଏହା ଲୋକପ୍ରିୟତା ଅର୍ଜନ କରିବାରେ ସଫଳ ହୋଇ ପାରିନଥିଲା । ଏତଦ୍ ବ୍ୟତୀତ ମାର୍କଣ୍ଡ ଦାସଙ୍କ ରଚନାକୁ ଅନୁସରଣ କରି ବଳରାମ ଦାସଙ୍କ 'କାନ୍ତ କୋଇଲି', 'ଶ୍ରୀରାମ କୋଇଲି', ଶଙ୍କର ଦାସଙ୍କ 'ବାରମାସୀ କୋଇଲି', ଲୋକାନାଥଙ୍କ 'ଜ୍ଞାନୋଦୟ କୋଇଲି', ତ୍ରିଲୋଚନ ଦାସଙ୍କ 'ଦୟାସାଗର କୋଇଲି', ରାମକୃଷ୍ଣ ଦାସଙ୍କର 'ଯଶୋଦା କୋଇଲି', ବିପ୍ର ଭାଗୀରଥିଙ୍କ 'ବାତ୍ସଲ୍ୟ କୋଇଲି', ସଦାନନ୍ଦ ବ୍ରହ୍ମାଙ୍କ 'କମଳମୁଖ କୋଇଲି', ମଧୁସୂଦନ ସ୍ଵାଇଁଙ୍କ 'ମନବୋଧ କୋଇଲି' ପ୍ରମୁଖ ଲିଖିତ । ଶୈଳୀଗତ ଦୃଷ୍ଟିରୁ ଏହା ସରଳ, ଆଳଙ୍କାରିକ, ଆବେଗିକ, ତାତ୍ତ୍ଵିକ ଇତ୍ୟାଦି ବିଭାଗରେ ବିଭାଗୀକୃତ ।
ବର୍ଣ୍ଣମାଳା ଆୟତ୍ତ କରିବା ପରେ ଶତାବ୍ଦୀ ଶତାବ୍ଦୀ ଧରି ଚାଟଶାଳୀ ମାନଙ୍କରେ 'କେଶବ କୋଇଲି' କିଶୋରମାନଙ୍କ ଲଳିତ କଣ୍ଠରେ ଫୁଟି ଉଠୁଥିଲା। ସେ କାଳେ ଖରାବେଳିଆ ପହର ବେଢି ବାପ-ଦାଦି ଗୋସେଇଁ ସବୁ ସାଙ୍ଗୀ ହୋଇ କୋଇଲି ଶୁଣିବା ପାଇଁ ଧାଇଁ ଯାଇ ଚାଟଶାଳୀ ଆଗେ ଠିଆ ହେଇଯାଆନ୍ତି । କେହି କେହି ତ ଦରଜା , ଏରୁଣ୍ଡି ବନ୍ଧ ଲଂଘି ଝରକା ଆଡୁ ଓହଳି ଝୁଙ୍କି ପଡୁଥିବେ ! ସମଗ୍ର କବିତାର ମଧୁର ସଂଗୀତମୟ ଧାରା ଏତେ ମଧୁକ୍ଷରା ଯେ ବାଳକ ବାଳିକାମାନଙ୍କ ନିଷ୍ପାପ ଲଳିତ କଣ୍ଠରେ ତହିଁର ଆବୃତ୍ତି ଶୁଣିବା ଲାଗି ଓଡିଆର ସମାଜ-ନାୟକମାନେ ଏକଦା ଜାତିର ନୂତନ ବଂଶଧରଙ୍କ ଲାଗି ଖଞ୍ଜି ଦେଇଥିଲେ ନୂତନ ପାଠ୍ୟକ୍ରମ ମାଧ୍ୟମରେ। ଓଡିଆ ଚେତନାର ଅକୃତ୍ରିମ ମମତ୍ଵ-ବିଧୁରା ଚେତନାର ପରିପ୍ରକାଶରେ 'କେଶବ କୋଇଲି' ର ସାଫଲ୍ୟ ସର୍ବଦା ସର୍ବଜନ-ହୃଦାବିଷ୍ଟ ।
'କେଶବ କୋଇଲି' ବ୍ୟତୀତ ମାର୍କଣ୍ଡ ଦାସଙ୍କ 'ମହାଭାଷ୍ୟ' ନାମକ ଏକ ତତ୍ତ୍ଵପୂର୍ଣ୍ଣ ଗ୍ରନ୍ଥ ଥିବାର ଜଣାଯାଏ । ଏହା ପ୍ରଥମେ 'ପ୍ରାଚୀ ସମିତି' ଦ୍ଵାରା ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଇ ପ୍ରକାଶ କରିବା ପାଇଁ ସମୁଦ୍ୟମ ହୋଇଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ଏହା ଅପ୍ରକାଶିତ ଏବଂ ଦୁଷ୍ପ୍ରାପ୍ୟ । ଗ୍ରନ୍ଥଟି 'ରାମ' ଙ୍କୁ ପରମାତ୍ମା ବୋଲି ବିବେଚିତ କରିଛି । ଏକଦା ପାର୍ବତୀଙ୍କୁ ଗୁପ୍ତ ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନ କହୁଥିବା ଶିବ ଯେତେବେଳେ ପାର୍ବତୀ ଶୋଇ ପଡିଛନ୍ତି , ସେ ଜାଣିଲେ ଯେ ନିକଟସ୍ଥ ବୃକ୍ଷର କୋଟର ମଧ୍ୟରେ ଏକ ଶୁକ ପକ୍ଷୀ ଏସବୁ ଶୁଣିଦେଇଛି । ମାରିବାକୁ ଉଦ୍ୟତ ଶିବ ଶୁକ ପକ୍ଷୀକୁ ମାରିପାରିଲେ ନାହିଁ । ଆଉ ଏହି ଶୁକପକ୍ଷୀ ଶୁକମୁନି ଭାବେ ଧରାପୃଷ୍ଠରେ ବ୍ରହ୍ମତତ୍ତ୍ଵର ବଖାଣ କରି ପ୍ରସାରିତ ହୋଇଛି ।
"ଏ ରସ ଭକ୍ତି ରସ ଖଣ୍ଡ । ଭଣଇଂ ବିପ୍ର ମାରକଣ୍ଡ । " ଆପ୍ତ ଭଣତିରୁ ଏହାକୁ ଭକ୍ତିରସାତ୍ମକ ବୋଲି ସେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି । ରଚନା ପ୍ରଣାଳୀ ଓ ଭାବ ବିନ୍ୟାସରୁ ଏହାର ପ୍ରାଚୀନତା ସ୍ପଷ୍ଟ ଏବଂ ଏହା ଭାଗବତ ପୂର୍ବରୁ ରଚିତ ନବାକ୍ଷରୀର ଏକ ପ୍ରାଚୀନ ପ୍ରରୂପ । ଗ୍ରନ୍ଥରେ 'ସୁନ୍ଦର' କୁ ରାମାନୁଜ ରାମତାରକା ମନ୍ତ୍ରର ଉପଦେଶ ଦେଇଛନ୍ତି । ଏହି ଗ୍ରନ୍ଥ ସମ୍ପର୍କରେ ଡ. କରୁଣାକର କର ପ୍ରଥମେ ଆଲୋଚନା କରି ଏହାର କେତେକ ଖଣ୍ଡକୁ ବିସ୍ତୃତ ବ୍ୟାଖ୍ୟା ମଧ୍ୟ ପ୍ରଦାନ କରିଅଛନ୍ତି । କବି ଉଭୟ ରାମ ଓ କୃଷ୍ଣଙ୍କର ଭକ୍ତ ଥିଲେ ସୁଦ୍ଧା ରାମପ୍ରାଣତା ଏବଂ ଓଡିଶୀ ବୈଷ୍ଣବ ଧର୍ମର ନିଗୂଢ ବ୍ରହ୍ମତତ୍ତ୍ଵ ବିସ୍ତୃତ ଭାବେ ପ୍ରଦାନ କରିଅଛନ୍ତି । ଗ୍ରନ୍ଥର ୨୩ ନଂ ପୃଷ୍ଠା -
"ଆସନ କରିବୁ ନିଶ୍ଚଳେ । ରୁନ୍ଧିବୁ ପ୍ରଥମ କମଳେ ।।
ତହୁଂ ଦ୍ଵିତୀୟ ପଦ୍ମ ଠାରେ । ପବନ ଅଭ୍ୟାସିବୁ ଧୀରେ ।।
ତୃତୀୟ ପଦ୍ମେ ପ୍ରକାଶିବୁ । ଚତୁର୍ଥ କମଳେ ରସିବୁ ।।
ପଞ୍ଚମେ ବିଶୁଦ୍ଧ ନବରେ । ଅଭ୍ୟାସେ ପ୍ରକାଶିବୁ ଧୀରେ ।।
ଦୁଇ ପାଖୁଡା ଯେ କମଳ । ଷଷ୍ଠରେ ତହୁଂ କର ମେଳ।।
ସପ୍ତମେ ସହସ୍ର ଦଳରେ । ପ୍ରକାଶ ତା ମଧ୍ୟ କେଶରେ ।।
ଅଷ୍ଟମେ ନିରଞ୍ଜନ ସ୍ଥାନେ । ତାରକ ବ୍ରହ୍ମ ବିଦ୍ୟମାନେ ।।
ଅଭ୍ୟାସି ତହିଂ ପ୍ରକାଶିବ । ନିଶ୍ଚଳେ ଦୃଷ୍ଟି ହୋଇଥିବ ।।
କେବଳ ଚିନ୍ତି ଭକ୍ତି ଭାବ । ଭ୍ରମର ଗୁମ୍ଫା କର ଠାବ ।।"
ଏହା ଥିଲା 'ବ୍ରହ୍ମ' ଦର୍ଶନ ଓ ଲାଭ କରିବା ପାଇଁ ଯୋଗ ସାଧନାର ତାତ୍ତ୍ଵିକ ନିରୂପଣ । ଏହା ପଞ୍ଚସଖା ଯୁଗର ଧର୍ମ ଅନୁରୂପ । ଏହି ସବୁ ତତ୍ତ୍ଵ ବହୁ କାଳ ପୂର୍ବରୁ ଓଡିଶାର ବୈଷ୍ଣବ ଧର୍ମରେ ପ୍ରଚଳିତ । ଶରୀର ମଧ୍ୟସ୍ଥ ଷଟ୍ ଚକ୍ରର ବିବରଣୀ ପ୍ରାଚୀନ ଓଡିଆ ସାହିତ୍ୟର ବିଭିନ୍ନ ରଚନାରେ ପୂରି ରହିଛି । କବି ରାମଭକ୍ତ ହେତୁ ଷଟ୍ ଚକ୍ର ସାଧନା ପରେ ସେ ନିରଞ୍ଜନ ବା ଶୂନ୍ୟ ସ୍ଵରୂପ 'ତାରକ ବ୍ରହ୍ମ' ଙ୍କର ସାକ୍ଷାତକାରର ପରିକଳ୍ପନା କରିଅଛନ୍ତି । ଏହା ପରେ କବି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି ଆତ୍ମାର ସ୍ଵରୂପ - ଆତ୍ମା ଅବ୍ୟୟ, ଅଖଣ୍ଡ , ଅବିନାଶ ଓ ତାହା ଆଦିଶକ୍ତିର ଏକ ଅଂଶମାତ୍ର ଏବଂ ତାହା ସର୍ବବ୍ୟାପୀ :-
"ଏ ଆତ୍ମା ପରମ ନିଶ୍ଚଳ । ନିର୍ଗୁଣ ପ୍ରଭୁ ଆଦିମୂଳ।।
ଏହି ସ୍ଵରୂପ ଜୀବ ମଧ୍ୟେ । ପ୍ରକାଶ ହୋଇ ବ୍ରହ୍ମବାଦେ ।।
ଜଳେ ଯେସନ ଜ୍ୟୋତିର୍ମୟେ । ସକଳ ଘଟେ ଚନ୍ଦ୍ର ରହେ ।।
ଲକ୍ଷେକ ଜଳ ଘଟେ ସ୍ଥାପି । ଯଦ୍ୟପି ବୃଷ୍ଟିରେ ନିରୋପି ।।
ଚନ୍ଦ୍ରର ଜ୍ୟୋତି ଦିବ୍ୟମୟୀ । ସକଳ ଘଟରେ ଦିଶଇ ।।
ପୁଣି ବିନାଶି ସେ ଅନେକ । ଯଦ୍ୟପି ରଖିବାର ଏକ ।।
ଚନ୍ଦ୍ରର ରୂପ ଏହି ମତେ । ସେ ଘଟେ ଦିଶଇ ଜଗତେ।।
ସେ ଘଟ ବିନାଶିଲେ ପୁଣ । ଚନ୍ଦ୍ର ଆକାଶରେ ନିର୍ବାଣ ।।
ଏ ଆତ୍ମା ରୂପ ଏହି ମତେ । ପ୍ରକାଶେ ସକଳ ଜଗତେ ।।
ଏ ଆତ୍ମା ଅଖଣ୍ଡ ପୁରୁଷ । ସ୍ଵଭାବେ ଆଦି ଶକ୍ତି ଅଂଶ ।।
ତାହାର ଜନ୍ମ ମୃତ୍ୟୁ ନାହିଁ । ଅଖଣ୍ଡ ରୂପ ଜ୍ୟୋତି ସେହି ।।"
କିନ୍ତୁ ଆତ୍ମାକୁ ସାଧନା କରି କିପରି ଷଟ୍ ଚକ୍ର ଭେଦପୂର୍ବକ ସହସ୍ର ଦଳ କମଳ ମଧ୍ୟସ୍ଥ କେଶରରେ ଆତ୍ମାର ସ୍ଵରୂପ ବ୍ରହ୍ମ ଦର୍ଶିତ ହୁଏ ଏବଂ ଏହାର ପରବର୍ତ୍ତୀ ସକଳ ରୂପ ଓ ସ୍ଵରୂପ ବ୍ରହ୍ମଜ୍ଞାନୀ ମାର୍କଣ୍ଡ ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି :
"ତାରକ ତତ୍ତ୍ଵ ବ୍ରହ୍ମ ଅଙ୍ଗ । ଆତ୍ମା ଅଖଣ୍ଡ ଅବିଭଙ୍ଗ ।।
ତାହାର ଜନ୍ମ ମୃତ୍ୟୁ ନାହିଁ । ନିର୍ଲେପ ଭାବେ ନିତ୍ୟେ ଥାଇଂ ।।
ସୁନ୍ଦର ଧୂମ ଅଗ୍ନି ପ୍ରାୟେ । ସେ ରୂପ ନିରତେ ଉଦୟେ ।।
ମୃଣାଳ ସୂତ୍ର ପ୍ରାୟେ ଜ୍ୟୋତି । ଜ୍ଞାନ ଲୋଚନ ତା ନିରୋପି ।।
ନୀଳ କମଳ ପ୍ରାୟେ ଦିଶେ । ସମେ ସକଳ ଜୀବେ ବସେ ।।
ଜନ୍ମ ମରଣ ନାହିଁ ତାର । ନିର୍ଲେପ ପ୍ରଭୁ ନିରାକାର ।।
ପ୍ରଥମେ ଜ୍ୟୋତି ରୂପ ତାର । ଦ୍ଵିତୀୟେ ସୂକ୍ଷମ ଶରୀର ।।
ତୃତୀୟେ ଲିଙ୍ଗ ରୂପ ହୋଇ । ଚତୁର୍ଥେ ଶକ୍ତି ପ୍ରକାଶଇ ।।
ଶକ୍ତିର ତହୁଂ ରୂପ ସ୍ଫୁରେ । ମହତ ବୋଲ ଏ ସଂସାରେ ।। "
ସେହିପରି ଭାବେ ଜ୍ଞାନମିଶା ଭକ୍ତି , ଓଁକାରରୁ ପଞ୍ଚଶାଖା ରୂପୀ ପଞ୍ଚବେଦର ଉତ୍ପତ୍ତି ବିଷୟ, ତାରକ ବ୍ରହ୍ମର ବିଚାର, ଆତ୍ମା ଓ ପରମ ଆତ୍ମାର ତତ୍ତ୍ଵ ବିଚାର କରିଅଛନ୍ତି :
"ସୁଜ୍ଞାନ ଚକ୍ଷୁ ପ୍ରକାଶିବ । ତ୍ରିକୂଟ ଊର୍ଦ୍ଧ୍ଵେ ଦୃଷ୍ଟି ଦେବ ।।
ହଂସକୁ ଦୃଷ୍ଟି କରଧୀରେ । ପରମ ଚିନ୍ତି ତଥାନ୍ତରେ ।।
ଏ ଦୁଇ ରୂପ କରି ମେଳ । ଚିନ୍ତିବ ସହସ୍ର କମଳେ ।।
ତାରକ ପୁରେ ଦିବ୍ୟ ଜ୍ୟୋତି । ଭୃଙ୍ଗ ସ୍ଵରୂପେ ନିତ୍ୟ ସ୍ଥିତି ।।
× × ×
କେଶର ମଧ୍ୟେ ଦିବ୍ୟସ୍ଥାନ । ଭ୍ରମର ଗୁମ୍ଫା ବିଦ୍ୟମାନ ।।
ତା' ମଧ୍ୟେ ଅଛି ଗୋଷାମଣି । ବିଜୟେ ସୁନିତ୍ୟକାରିଣୀ ।।
ଧ୍ୟାନେ ସେ ରୂପ ହୃଦେ ଧରି । ତଥି ଅନ୍ତରେ ଧ୍ୟାନ କରି ।।
ସେ ଯୋଷାମଣି ହୃଦଗତେ । ବ୍ରହ୍ମ ବିଜୟେ ପ୍ରେମ ତତ୍ତ୍ଵେ ।।
ଜ୍ୟୋତି ନୀଳେନ୍ଦ୍ରୀ ମଣିପ୍ରାୟେ । ମୁଖ କି ବାଳ ଅର୍କ ହୁଏ ।।
ଅଗ୍ନି କାଷ୍ଠର ମଧ୍ୟେ ଥାଇ । ଅଭେଦ ରୂପରେ ବସଇ ।।
ମନ୍ଥିଲେ ହୁଏ ପରକାଶ । ତେବେ ସେ ଦିଶେ ଚଉଦିଶ ।।
ବୃକ୍ଷର ଦେହେ ପୁଷ୍ପ ଥାଇ । ଫୁଟିଲେ ବାସନା ବାସଇ।।
ଏ ରୂପେ ବ୍ରହ୍ମ ସର୍ବଭୂତେ । ବସଇ ନିଜ ଲୀଳା ପଥେ ।।"
ମାର୍କଣ୍ଡ ଦାସଙ୍କର 'ମହାଭାଷ୍ୟ' ତାଙ୍କ ଅଭୂତପୂର୍ବ ପାଣ୍ଡିତ୍ୟର ନିଦର୍ଶନ । 'କେଶବ କୋଇଲି' ପରେ 'ମହାଭାଷ୍ୟ' ର ଆବିଷ୍କାର ଫଳରେ ଆମେ ଜାଣୁଛୁଁ ଯେ କବିଙ୍କର ସଂସ୍କୃତ ଭାଗବତ, ରାମାୟଣ, ବ୍ରହ୍ମ ବିଦ୍ୟା ବା ଶରୀର ଭେଦ ସମ୍ବନ୍ଧୀୟ ବିଭିନ୍ନ ଯୋଗତତ୍ତ୍ଵରେ ପାରଦର୍ଶୀ ଥିଲେ । ବିଶାଳ ସାରଳା ସାହିତ୍ୟ ପୂର୍ବରୁ ଏହି ରଚନାର ଆଲୋଚନା କରାଯିବାର କୃତୀତ୍ଵ ଡ. କରୁଣାକର କରଙ୍କ ଆଲୋଚନା ପାଇଁ ସ୍ଵାଗତୋର୍ଦ୍ଧ୍ଵ ଅଭିବାଦନୀୟ । ଆମ ସାହିତ୍ୟର ପରିପ୍ରସାରଣ କ୍ଷେତ୍ରରେ ଏହି କୋଇଲି ଓ ଚଉତିଶା ରଚନାରେ ମାର୍କଣ୍ଡ ଦାସଙ୍କ ମୂଳପତ୍ତନ ସତତ ଅଭିନନ୍ଦିତ-ମାଟିର ଅଭିମନ୍ତ୍ରିତ ଅଭିଯାତ୍ରାରେ ଭାଷା ଓ ସାହିତ୍ୟର ଅଭୀଷ୍ଟ ସାଧନାରେ ଅଭିଭୂତ ହେଉ ।
କଙ୍କରିଳ ଭୂମିରେ କଳନାଦିନୀ ନିର୍ଝରଣୀ ତୁଲ୍ୟ ପ୍ରତୀୟମାନ ହୁଏ ଆମ ଭାଷା ଓ ସାହିତ୍ୟର ଅଭିନବ ପ୍ରବାହ । ସମୟ କ୍ରମେ ଏହି କ୍ଷୁଦ୍ର ନିର୍ଝରଣୀର ବାରିଧାରା ଓଡିଆ ଭାଷା ଓ ସାହିତ୍ୟ ସ୍ଵରୂପ ସ୍ରୋତସ୍ବିନୀକୁ ପରିପ୍ଳୁତ କରିଦେଲା । ଯାହା ଫଳରେ ଖୁବ୍ ଅଳ୍ପ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ ସାରଳା ସାହିତ୍ୟ ରୂପକ ବିଶାଳ ମହାନଦୀର ସମ୍ଭବ ହେଲା । ପ୍ରାକ୍-ସାରଳା ସାହିତ୍ଯର ଇତିହାସରେ ସାହିତ୍ଯର ସେପରି ବିଶାଳ ସୃଷ୍ଟି ଓ ପରିସର ଦେଖା ନ ଗଲେ ମଧ୍ୟ ଯାହା ଅଳ୍ପ କିଛି ଦେଖାଯାଏ, ଭାଷାର ଅଭଙ୍ଗ-ଭଙ୍ଗିମ-ପରିପାଟୀର ପରିସର ବୃଦ୍ଧି ପାଇଁ କେବଳ ନୁହେଁ, ବରଂ ବିଭିନ୍ନ ଭାଷା ଓ ସଂସ୍କୃତିରେ ଏହାର ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ପ୍ରତିଫଳିତ ।
….. © ଅମୃତେଶ ଖଟୁଆ (୧୮.୦୪.୨୦୨୧)
